Reiniger

De bedoeling is het wonder in het alledaagse te zien, te leren zien. De (nagenoeg onuitputtelijke) bron waaraan ik mijn nieuwsgier laaf, is natuurlijk het internet. Omdat ik ook nog eens in het onderwijs werk, probeer ik mijn leerlingen daar ook iets van mee te geven. Ik probeer dat via een soort woordenboek/encyclopedie vol wetenswaardigheden. Omdat alles het weten waard is, is alles een potentieel onderwerp. Tot nu toe heb ik onderwerpen gebruikt uit het alledaagse leven van een leerling aan de middelbare school: een potlood, een pen, een gummetje. Als ik het onderwerp gekozen heb, begint de zoektocht. Ik zoek op waar het woord eigenlijk vandaan komt. Ik kijk hoe het woord gebruikt wordt in uitdrukkingen, in andere talen enzovoorts. Ik zoek plaatjes en filmpjes. En voordat je het weet heb je meer onderwerpen dan er binnen het sjabloon passen. 
Soms wil je dan nog verder gaan. Maar zoals de Duitsers zeggen: In der Beschränkung zeigt sich der Meister. De bedoeling is niet het hele internet 'over te schrijven'. de bedoeling is mensen op een spoor te zetten. Op het spoor van de nieuwsgierigheid.

Wie enkele resultaten wil bekijken, kan terecht op deze plek in de cloud. De bestanden zijn allemaal gemaakt in Pages van Apple, omdat de leerlingen van onze school allemaal met Ipads werken en omdat Pages een stel mooie sjablonen in de aanbieding had.

Maar als je met dergelijke dingen bezig bent, vind je vooral ook veel dingen voor jezelf. En dan wordt dat deel van je werk ook weer je hobby. Nou ja, ik kan het beter uitleggen aan de hand van enkele voorbeelden.

Klopapierarchiv

1    De stap van papier naar wc-papier is natuurlijk niet erg groot. (Behalve als het wc-papier op is en je een krant moet gebruiken.) Maar het is een wondertje te ontdekken dat er een wc-papierarchief bestaat, waarin duizenden velletjes precies beschreven staan qua papiersoort, gelaagdheid en dessin. Ook plaats en jaartal van aantreffen worden natuurlijk vermeld. Zoals elk zichzelf respecterend museum is dit ook on line te vinden. En dan ben ik weer een paar uur zoet met kijken in verwondering. (Klopapier-Archiv)

2     Op zoek naar weetjes over 'de lepel' kwam ik terecht bij de filmpjes over Salad Fingers, die een hype schijnt te zijn geweest op Youtube, maar die ik nu pas ontdekte omdat hij van roestige lepels houdt.

3     Bij 'krijtje' ontdekte ik een filmpje van een jongen die fantastisch air-drumt op een met stoepkrijt getekend drumstel. 

En nu, vandaag, was ik bezig met 'de schaar'. In een poging leerlingen te pleizieren kwam ik al gauw bij Edward Scissorhands, om mezelf een lol te doen, besteedde ik aandacht aan het Kuifje-album 'De krab met de gulden scharen'.

Goethe

Daarna herinnerde ik me het overbekende silhouet van Goethe. Daarmee heb ik al eens een les proberen te maken. De leerlingen moesten een silhouet van een of andere beroemdheid zien om te zetten in een dergelijk silhouet. Omdat ik geen docent beeldende vorming ben en mijn voorbereiding niet goed genoeg was, was die les aardig, maar zeker niet goed genoeg. Verder wordt deze voorloper van de fotografie tegenwoordig waarschijnlijk alleen nog op de Place du Tertre uitgeoefend. 

Zulke silhouetten en ander kunstig knipwerk worden in het Duits Scherenschnitte genoemd.

In het Engels ook, althans in het Amerikaans. In de USA namelijk duidt het woord op de traditionele papierknipkunst van de Pennsylvanian Dutch, die overigens geen ex-Nederlanders zijn, maar ex-Duitsers. 

Door dat alles heen speelde af en toe de herinnering aan de 'tafelkleedjes' die ik vroeger (op de kleuterschool of iets later) leerde maken door een blad papier enkele keren dubbel te vouwen en er dan zo kunstig mogelijke vormen uit te knippen, waardoor je -als het papier niet te dik gevouwen was tenminste- een mooi Brugs-kantachtig geheel kreeg. Kneuterig, zoals ook de folkloristische uitingen van papierknipkunst die in Duitsland, Zwitserland, Polen nog steeds een zekere allure hebben.

Maar op Youtube vond ik ook Stefan Thiele, een Berlijnse kunstenaar die fraaie zwart-witfoto's lijkt te maken, totdat je zijn werk van nabij bestudeert en ziet dat het om uit papier geknipte afbeeldingen gaat. Hieronder zie je een korte reportage over Thiele en zijn werk. Je ziet hoe hij foto's maakt op de Kurfürstendamm, hoe hij die foto's projecteert en natekent op papier dat hij naderhand met een scalpel bewerkt. Met soms verbluffend resultaat.

De papierknipkunst bestond in China al eeuwenlang voordat ze in de 17e eeuw naar Europa kwam. In de tijd van Goethe en Schiller zien we een zekere bloei, vooral als het gaat om de silhouet-portretten. In en vooral na die tijd zien we hoe vrouwen uit de betere standen zich erop toeleggen, omdat ze naast pianospelen, schilderen en kunstig knippen nu eenmaal niet veel omhanden hadden. Mochten hebben. In de Biedermeier- en in de Jugendstil-periode zien we dan een soort hoogtepunt gevolgd door de dood van de techniek. De fotografie maakte het silhouet overbodig. De industrialisatie en de wereldoorlogen verknalden het filigraan. 

Still uit Die Abenteuer des Prinzen Achmed

Maar zoals wel vaker bij een sterfgeval zie je nog een korte opleving. In dit geval in de persoon van Lotte Reiniger (1899-1981). Ze is vooral bekend geworden om twee films: Die Abenteuer des Prinzen Achmed (1926) en Papageno (1935). (Maar kijk vooral naar alles wat er van haar op Youtube te vinden is.) 

Ze maakte als 'Scherenschneiderin' en 'Silhouetten-Animationsfilmerin', samen met haar man en cameraman Carl Koch zo'n veertig animatiefilms met uit karton geknipte silhouetten. Met Die Abenteuer des Prinzen Achmed was ze zelfs Walt Disney tien jaar voor in het maken van een 'avondvullende' animatiefilm. 

Hieronder haar vroegste (bewaarde) film Der Fliegende Koffer (1921), naar het sprookje van Hans Christian Andersen. De muziek bij deze film is geschreven door Olga Shaydullina en Stanislav Vdovin (zonder jaartal, maar de film is geüpload in 2012).

Daarvoor was haar werk al te zien in de aftiteling van een aantal films van Paul Wegener (bekend van Der Golem).

Reiniger heeft in de Berlijnse twintiger jaren samengewerkt met zo ongeveer iedereen die toen (en nu nog) een naam had: Paul Wegener, Paul Dessau, Kurt Weill, Paul Hindemith, Laszlo Moholy-Nagy,  Carl Zuckmayr, Fritz Lang en ga zo nog maar even door. In 1933 vertrok het echtpaar uit Duitsland. Tot 1944 kregen ze geen permanente verblijfsvergunning in een ander land, waardoor ze nogal regelmatig moesten verhuizen. Toch maakten ze in die periode nog liefst 12 films. Ze werkte onder andere samen met Luchino Visconti en Jean Renoir. In 1949 vestigden ze zich in London en maakten daar films voor de BBC gebaseerd op de sprookjes van Grimm. 

Lotte Reiniger

In Duitsland waren ze Reiniger en haar man intussen vergeten. Pas in 1972 komt de eerste erkenning van die kant. In 1980 verhuist ze naar een plaatsje bij Tübingen. In het Stadtmuseum van die stad is tegenwoordig een permanente tentoonstelling over haar werk te zien.